مرابحه هوشمند؛ مدلی برای تحول در بانکداری اسلامی
دکتر اسماعیل للـه‌گانی، مدیرعامل بانک رفاه کارگران، با ارائه مقاله‌ای با عنوان “تلفیق فقه و فناوری در مرابحه: پیشنهاد یک مدل مفهومی”، استفاده از عقد مرابحه را در بستر قراردادهای هوشمند، عاملی برای تحول در ساختار بانکداری اسلامی دانست. وی در سی‌وپنجمین همایش بانکداری اسلامی تاکید کرد که بهره‌برداری از این نوآوری، نیازمند رفع شکاف میان الزامات فقهی، قابلیت‌های فناورانه و چارچوب‌های قانونی موجود است. موفقیت در اجرای مرابحه هوشمند، بیش از توانمندی فنی، به هم‌افزایی مؤثر میان این اجزا وابسته خواهد بود.
بازیگران کلیدی و ساختار مدل پیشنهادی
این مدل مفهومی 5 بازیگر کلیدی شامل مشتری، بانک، فروشنده، قرارداد هوشمند و ناظر شرعی را تعریف می‌کند که هر یک وظایف مشخصی بر عهده دارند. در این ساختار، بانک اسلامی به عنوان یک واسط شرعی عمل می‌کند. همچنین ناظر شرعی به عنوان بالاترین مرجع تطبیق شرعی، بر کل این فرآیند نظارت کامل دارد. قرارداد هوشمند نیز به عنوان یک قرارداد دیجیتال بر بستر بلاک‌چین، وظیفه اجرای خودکار تمام شروط توافق‌شده بدون دخالت انسانی را ایفا می‌کند.
مراحل اجرایی و شفافیت مبتنی بر بلاک‌چین
فرآیند اجرایی مدل مرابحه هوشمند از ثبت درخواست مشتری و اعتبارسنجی او آغاز می‌شود. سپس تعهدنامه اخذ شده و کالای مورد نظر توسط بانک خریداری و به مشتری فروخته می‌شود. پس از آن، قرارداد هوشمند اجرا و فرآیند پرداخت اقساط آغاز می‌گردد. با پرداخت آخرین قسط، مالکیت کالا به صورت خودکار از بانک به مشتری منتقل شده و عقد خاتمه می‌یابد. به دلیل ثبت تمام تراکنش‌ها بر بستر بلاک‌چین، اطلاعات به صورت کاملاً شفاف برای تمامی بازیگران قابل مشاهده است.
الزامات قانونی و نهادی برای پیاده‌سازی موفق
مدیرعامل بانک رفاه کارگران پیاده‌سازی موفق قرارداد هوشمند را مستلزم فراهم بودن زیرساخت‌های دقیق نهادی و قانونی دانست. از جمله الزامات قانونی می‌توان به تدوین قوانین پشتیبان برای شناسایی قرارداد هوشمند به عنوان ابزار حقوقی لازم‌الاجرا و پذیرش قضایی اسناد ثبت‌شده در بلاک‌چین اشاره کرد. الزامات نهادی نیز شامل ایجاد نهاد ناظر شرعی دیجیتال، واحد استانداردسازی فقهی-فنی قراردادهای هوشمند و سامانه حل اختلاف فقهی-حقوقی است.
پیشنهاد اجرای آزمایشی و تدوین استانداردها
دکتر للـه‌گانی پیشنهاد داد “پلتفرم عقد مرابحه هوشمند” به صورت آزمایشی در شبکه بانکی کشور طراحی و پیاده‌سازی شود. این اقدام امکان ارزیابی کارکرد تعامل میان بازیگران کلیدی را در یک محیط کنترل‌شده فراهم می‌آورد. وی افزود که در گام بعدی، این پلتفرم می‌تواند به شناسایی چالش‌های فقهی، حقوقی و فنی در عمل کمک کند. این فرآیند در نهایت زمینه را برای تدوین “دستورالعمل استاندارد مرابحه هوشمند” مهیا می‌سازد.
گسترش کاربرد مرابحه به پروژه‌های کلان
ایشان در پایان خاطرنشان کرد که توسعه مدل “مرابحه پروژه‌ای” با بهره‌گیری از فناوری قرارداد هوشمند، یک گام فراتر است. این رویکرد می‌تواند کاربرد عقد مرابحه را از سطح تأمین مالی خرد به طرح‌ها و پروژه‌های اقتصادی کلان گسترش دهد. اجرای این مدل با نرخ سود ثابت، آن را به گزینه‌ای مناسب‌تر برای تأمین مالی پروژه‌های بزرگ اقتصادی تبدیل می‌کند.
***
ارائه مدل مفهومی «مرابحه هوشمند» توسط مدیرعامل بانک رفاه کارگران، گامی استراتژیک در جهت تلفیق نوآوری‌های فناورانه با اصول بانکداری اسلامی است. این طرح با تکیه بر شفافیت و خودکارسازی فرآیندها از طریق بلاک‌چین، پتانسیل کاهش هزینه‌های عملیاتی و افزایش اعتماد در شبکه بانکی را دارد. موفقیت این مدل می‌تواند منجر به استانداردسازی عقود اسلامی در بستر دیجیتال شده و راه را برای تأمین مالی پروژه‌های کلان اقتصادی با کارایی و سرعت بیشتر هموار سازد. تحقق این چشم‌انداز، مستلزم همکاری نزدیک نهادهای قانون‌گذار، فقهی و بانکی برای ایجاد زیرساخت‌های لازم است و می‌تواند جایگاه نظام مالی ایران را در حوزه فین‌تک اسلامی تقویت کند.