بورس انرژی ایران زیرساخت‌های فنی و عملیاتی عرضه «اوراق گواهی کاهش انتشار آلاینده» را نهایی کرده است. این ابزار مالی جدید، که بر اساس مکانیزم جهانی «سقف و معامله» طراحی شده، منتظر تصویب نهایی دستورالعمل‌های قانونی برای راه‌اندازی است. هدف اصلی این اوراق، قیمت‌گذاری کربن و ایجاد انگیزه‌های اقتصادی برای کاهش آلایندگی صنایع است. با فعال شدن این بازار، ایران گامی مهم در جهت توسعه پایدار، همسویی با بازارهای جهانی به ارزش بیش از 900 میلیارد دلار و مدیریت چالش ناترازی انرژی برمی‌دارد.
شمارش معکوس برای ابزار نوین مالی در بورس انرژی
بورس انرژی ایران زیرساخت‌های فنی و عملیاتی لازم برای معامله «اوراق گواهی کاهش انتشار آلاینده» را فراهم کرده است. این اقدام که یک گام راهبردی به سمت توسعه پایدار محسوب می‌شود، در انتظار طی شدن آخرین مراحل قانونی است. آغاز رسمی معاملات این اوراق، منوط به تصویب نهایی دستورالعمل‌های اجرایی مربوطه خواهد بود. این دستورالعمل‌ها در چارچوب ماده 22 قانون برنامه هفتم توسعه و با همکاری نهادهایی چون سازمان حفاظت محیط زیست تدوین می‌شود. بورس انرژی ایران اعلام کرده است که به محض ابلاغ مقررات، آمادگی کامل برای راه‌اندازی این بازار جدید را دارد.
اوراق کربن چیست و چگونه کار می‌کند؟
گواهی کاهش انتشار آلاینده، که به گواهی کربن نیز شهرت دارد، یک ابزار مالی قابل معامله برای کنترل گازهای گلخانه‌ای است. این اوراق بر پایه مدل جهانی شناخته‌شده “Cap and Trade” (سقف و معامله) استوار هستند. در این سازوکار، سازمان حفاظت محیط زیست برای صنایع مختلف سقفی مجاز برای انتشار آلاینده تعیین می‌کند. سپس دو گروه اصلی در بازار شکل می‌گیرند. صنایعی که آلایندگی خود را به زیر سقف مجاز کاهش می‌دهند، «فروشنده» گواهی شده و می‌توانند اعتبار مازاد خود را بفروشند. در مقابل، صنایعی که آلایندگی آنها بالاتر از سقف مجاز است، به عنوان «خریدار» مکلف به تهیه این گواهی‌ها برای جبران آلایندگی مازاد خود هستند.
قیمت‌گذاری آلایندگی برای اولین بار در اقتصاد ایران
هدف اصلی از ایجاد این اوراق، قیمت‌گذاری بر آلایندگی و تبدیل آن از یک هزینه پنهان به یک واقعیت اقتصادی قابل محاسبه است. با این کار، به جای اعمال جرائم سنگین و ثابت، یک انگیزه اقتصادی قدرتمند برای کاهش آلودگی ایجاد می‌شود. صنایعی که قادرند با هزینه کمتر آلایندگی خود را کاهش دهند، از طریق فروش گواهی‌های مازاد سود کسب می‌کنند. در مقابل، صنایعی که آلایندگی بالایی دارند، باید برای ادامه فعالیت خود هزینه آن را از طریق خرید اعتبار بپردازند.
مزایای اقتصادی اوراق کربن برای شرکت‌ها
این اوراق فراتر از یک الزام قانونی، یک فرصت اقتصادی برای واحدهای صنعتی و تولیدی ایجاد می‌کنند. یکی از مهم‌ترین مزایا، ایجاد یک منبع درآمد جدید است. شرکت‌هایی که در فناوری‌های پاک سرمایه‌گذاری می‌کنند، می‌توانند اعتبار مازاد خود را در بورس انرژی به فروش رسانده و سرمایه‌گذاری زیست‌محیطی را به فعالیتی سودآور تبدیل کنند. همچنین این بازار به شرکت‌ها انعطاف‌پذیری می‌دهد؛ آنها می‌توانند بین پرداخت هزینه برای کاهش آلودگی یا خرید ارزان‌تر اعتبار از بازار، گزینه بهینه‌تر را انتخاب کنند. این شفافیت در قیمت‌گذاری کربن، به مدیران در مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی بلندمدت کمک شایانی می‌کند.
منافع ملی بازار کربن؛ از سلامت تا امنیت انرژی
در سطح ملی، این سازوکار ابزاری کارآمد برای تحقق تعهدات زیست‌محیطی کشور با کمترین هزینه اقتصادی است. بازار کربن، سرمایه‌ها را به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر، نوآوری‌های سبز و بهینه‌سازی مصرف انرژی هدایت می‌کند. این امر به رشد اشتغال پایدار و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کمک می‌کند. از سوی دیگر، کاهش کلی آلاینده‌ها به بهبود کیفیت هوا، کاهش بیماری‌های تنفسی و کاهش هزینه‌های نظام سلامت منجر می‌شود. همچنین با تشویق به بهینه‌سازی، تقاضای کل انرژی کاهش یافته و به مدیریت چالش ناترازی و تقویت امنیت انرژی کشور کمک خواهد شد.
چشم‌انداز بین‌المللی و فرصت‌های ارزی
اگرچه بازار کربن ایران در گام نخست به صورت داخلی فعالیت می‌کند، اما زیرساخت آن با نگاه به اتصال به بازارهای جهانی طراحی شده است. این اتصال می‌تواند فرصت‌های اقتصادی مهمی مانند جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای پروژه‌های سبز در ایران را فراهم کند. همچنین، اگر ایران بتواند کربن را با هزینه‌ای کمتر از میانگین جهانی کاهش دهد، قادر خواهد بود مازاد اعتبار خود را در بازارهای بین‌المللی فروخته و درآمد ارزی کسب کند. این بازار به ایران کمک می‌کند تا در برابر سیاست‌های جدید مانند مالیات کربن مرزی اتحادیه اروپا، از صنایع صادراتی خود حمایت نماید.
بازیگران اصلی بازار کربن چه کسانی هستند؟
فعالان این بازار به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند. «فروشندگان اعتبار» شامل صنایع سبز، توسعه‌دهندگان انرژی‌های تجدیدپذیر و شرکت‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی هستند که با کاهش آلایندگی، اعتبار مازاد برای فروش تولید می‌کنند. «خریداران اعتبار» عمدتاً صنایع بزرگ و انرژی‌بر هستند که برای جبران آلایندگی فراتر از سقف مجاز، ملزم به خرید این گواهی‌ها خواهند بود. گروه سوم شامل سایر فعالان مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری، کارگزاران، بازارگردانان و سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی است که به نقدشوندگی و عمق بازار کمک خواهند کرد.
اهمیت بازار جهانی کربن و جایگاه ایران
آمار جهانی نشان‌دهنده اهمیت روزافزون این ابزار مالی است. ارزش بازار جهانی کربن در سال 2023 از 900 میلیارد دلار فراتر رفت و درآمد دولت‌ها از آن در سال 2024 به بیش از 100 میلیارد دلار رسید. در حال حاضر بیش از 80 سازوکار قیمت‌گذاری کربن در جهان فعال است که حدود 28 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای را پوشش می‌دهد. با توجه به شدت بالای مصرف انرژی در ایران، ظرفیت گسترده‌ای برای کاهش آلایندگی و حضور موثر در این بازار وجود دارد.
***
راه‌اندازی قریب‌الوقوع بازار گواهی کربن در بورس انرژی ایران، یک نقطه عطف در گذار اقتصاد کشور به سمت مدل‌های توسعه پایدار است. این اقدام، آلایندگی را از یک عامل خارجی و بدون هزینه، به یک متغیر اقتصادی قابل اندازه‌گیری و قابل معامله تبدیل می‌کند. این بازار نه تنها یک ابزار قدرتمند برای تحقق اهداف زیست‌محیطی است، بلکه با ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پاک، به بهینه‌سازی مصرف انرژی و مدیریت چالش ناترازی کمک خواهد کرد. موفقیت این ابزار مالی جدید می‌تواند ضمن ایجاد درآمدهای جدید برای صنایع سبز، تاب‌آوری اقتصاد ملی را در برابر سیاست‌های اقلیمی جهانی افزایش دهد. در نهایت، این بازار زمینه‌ساز هدایت هوشمندانه سرمایه‌ها به سمت نوآوری و تقویت جایگاه ایران در اقتصاد سبز جهانی خواهد بود.
