در نشست تخصصی بورس انرژی ایران با حضور مدیران ارشد وزارت نیرو و فعالان بخش خصوصی، کارنامه معاملاتی ۹۶ میلیون مگاوات ساعت برق به ارزش ۵۲ هزار میلیارد تومان تشریح شد. محمد نظیفی، مدیرعامل بورس انرژی، ضمن انتقاد از مداخله دولت در قیمتگذاری تابلوی عادی، بر لزوم حاکمیت منطق اقتصادی مشابه تابلوی سبز تأکید کرد. وی همچنین از اجرای تنها ۰.۰۴ درصد از قانون ماده ۱۲ رفع موانع تولید طی ۹ سال گذشته خبر داد.
کارنامه ۵۲ هزار میلیارد تومانی بورس انرژی
محمد نظیفی در آغاز این نشست، آمار دقیقی از عملکرد بازار ارائه داد و به میزبانی بورس انرژی از ۹۶ میلیون مگاوات ساعت برق اشاره کرد. ارزش کل این معاملات در سه تابلوی مجزای آزاد، سبز و عادی به رقم قابل توجه ۵۲ هزار میلیارد تومان رسیده است. رفتار معاملاتی در هر یک از این تابلوها، ماهیت کاملاً متفاوتی دارد و تحلیلگران باید این تمایزات ساختاری را در ارزیابیهای خود لحاظ کنند. مقایسه عملکرد این تابلوها با یک الگوی واحد صحیح نیست، زیرا هر بخش تابع شرایط عرضه و تقاضای مختص به خود است.
آسیبشناسی مداخله دولت در تابلوی عادی
بررسیهای کارشناسی نشان میدهد که انرژی عرضهشده در تابلوهای سبز و آزاد، از یک منطق اقتصادی شفاف و مشخص پیروی میکند. قیمتها در این دو تابلو بر اساس واقعیتهای بازار و تعامل مستقیم عرضه و تقاضا کشف میشود که روندی مطلوب و طبیعی است. با این حال، وضعیت در تابلوی عادی بازار برق رضایتبخش نیست و رفتار قیمتی در آن با سایر تابلوها همخوانی ندارد. اصلاح این روند نیازمند کاهش سطح مداخله بازیگر اصلی، یعنی دولت، در سازوکار قیمتگذاری است و وزارت نیرو باید ارادهای جدی برای تغییر این رویکرد داشته باشد.
ضرورت توسعه ابزارهای مالی منطقهای
شواهد موجود در بازار حاکی از آن است که تصمیمگیریها در بخشهای غیردولتی بر اساس منطق صحیح معاملات و بدون مداخلات غیرمتعارف انجام میشود. فضای فعلی اقتصاد انرژی کشور بیش از هر زمان دیگری نیازمند ایجاد بسترها و ابزارهای نوین معاملاتی است. این نیاز بهویژه در سطح بازارهای منطقهای اهمیتی دوچندان مییابد و حرکت به سمت بینالمللی شدن بازار برق میتواند به تقویت بنیه اقتصادی این صنعت کمک شایانی کند.
چالش ۹ ساله اجرای ماده ۱۲ رفع موانع تولید
یکی از محورهای انتقادی این نشست، واکاوی سرنوشت قانون ماده ۱۲ رفع موانع تولید بود که در سال ۱۳۹۴ تصویب شد. با وجود گذشت زمان طولانی، آییننامه اجرایی آن با تأخیر در سال ۱۳۹۶ و دستورالعمل اجرایی آن نهایتاً در سال ۱۴۰۰ ابلاغ شد. فرآیند عملیاتی شدن این قانون حدود ۳ سال دیگر زمان برد و با وقفههای متعدد روبرو شد. نتیجه این فرآیند طولانی و فرسایشی این است که پس از گذشت نزدیک به ۹ سال، تنها ۰.۰۴ درصد از این قانون اجرایی شده است؛ آماری که نشاندهنده ناکارآمدی شدید در سیستم اجرایی است.
بحران نقدینگی و وابستگی خطرناک به گاز
صنعت برق کشور هماکنون با کسری شدید نقدینگی دستوجپنجه نرم میکند. فاصله عمیق میان قیمت تمامشده تولید برق و قیمتهای تکلیفی فروش، موجب انباشت بدهیهای سنگین وزارت نیرو به نیروگاهها شده است. این چرخه معیوب باعث شده تا نیروگاهها توان مالی لازم برای انجام تعمیرات اساسی را نداشته باشند و دچار فرسودگی شوند. از سوی دیگر، وابستگی شدید سبد انرژی کشور به سوخت گاز، ناترازیهای سوخت در فصل زمستان و افزایش آلودگیهای زیستمحیطی را به همراه داشته است.
راهکارهای عبور از ناترازی انرژی
توسعه تابلوی برق سبز و صدور گواهیهای انرژی تجدیدپذیر، راهکاری کلیدی برای کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی است. بهینهسازی مصرف در حوزه برق نیز باید به عنوان یک اولویت اجرایی در دستور کار قرار گیرد. برنامه اقدام مشترک بورس انرژی و وزارت نیرو شامل شارژ منظم حساب شرکتهای توزیع، جلوگیری از کنترل دستوری تابلوها، قاعدهگذاری صحیح در بازارهای موازی و افزایش سهم معاملات بورسی است که میتواند شفافیت و رقابتپذیری را به این صنعت بازگرداند.
پیامدهای روانشناختی سیاستهای کنترلی
ابعاد روانشناختی بازار و تأثیر آن بر رفتار معاملهگران، مؤلفهای است که نباید در تنظیمگری نادیده گرفته شود. اعمال سیاستهای سختگیرانه و محدودکننده، ریسک سوق دادن بازیگران به سمت مسیرهای غیرشفاف را افزایش میدهد. کاهش انعطافپذیری در سیاستگذاری و فقدان مشوقهای مؤثر، کارکرد بازار رسمی را تضعیف میکند. تصور مدیریت بازار با ابزارهای کنترلی شدید، یک خطای راهبردی است که ممکن است نتایج معکوسی به بار آورد.
پتانسیلهای نوظهور در بازار پساب
در بخش دیگری از این نشست، ظرفیتهای بازار آبهای نامتعارف مورد بررسی قرار گرفت. ارزش معاملات پساب در حال حاضر حدود ۸۹۰ میلیارد تومان است که اگرچه رقمی ناچیز محسوب میشود، اما نشاندهنده شکلگیری سیگنالهای اقتصادی صحیح در این بخش است. بازار آبهای نامتعارف که بر اساس بند ت ماده ۳۸ شکل گرفته، پتانسیل بالایی برای حضور گستردهتر در بورس دارد و اعداد فعلی نویدبخش آیندهای روشن برای این بازار نوپا است.
***
اظهارات مدیرعامل بورس انرژی ایران نشاندهنده یک شکاف ساختاری عمیق میان «منطق بازار» و «قیمتگذاری دستوری» در صنعت برق است. دادههای آماری، بهویژه سهم ناچیز اجرای قانون ماده ۱۲ و حجم بالای معاملات در تابلوهای آزاد، اثبات میکند که هرجا دولت مداخله را کاهش داده، کارایی اقتصادی افزایش یافته است. تأکید بر توسعه تابلوی سبز و ابزارهای مالی نوین، تنها یک راهکار فنی نیست، بلکه استراتژی بقای صنعت برق در شرایط ناترازی انرژی و کسری نقدینگی محسوب میشود. آینده این صنعت در گرو گذار کامل از مدیریت متمرکز دولتی به مکانیزمهای شفاف عرضه و تقاضا در بستر بورس خواهد بود.
