بهرنگ اسدی، عضو هیات‌مدیره فرابورس ایران، از اجرای مدل «حجم مبنای پویا» در بازار پایه از 19 مهر خبر داد. این سازوکار جدید با هدف رفع نواقص روش سنتی و افزایش نقدشوندگی معاملات طراحی شده است. مدل پویا بر اساس میانگین حجم معاملات، میزان سهام شناور و نوسانات قیمتی اخیر به صورت هفتگی محاسبه می‌شود. این رویکرد هوشمند، محدودیت حجم مبنا را برای سهام پرمعامله حذف کرده و تنها بر نمادهای کم‌معامله با نوسان شدید متمرکز می‌شود تا به روان‌تر شدن جریان معاملات و کشف قیمت واقعی کمک کند.
ناکامی حجم مبنای سنتی در بازتاب واقعیت معاملات
سازوکار حجم مبنا از ابتدای دهه 80 برای واقعی‌تر کردن کشف قیمت سهام در بازار سرمایه ایران به کار گرفته شد. هدف اصلی این بود که تغییرات قیمت یک سهم بر پایه حجم معناداری از معاملات شکل بگیرد. با این حال، روش سنتی که مبتنی بر سرمایه ثبت‌شده شرکت‌ها بود، به تدریج مشکلات خود را نمایان ساخت. شرکت‌هایی با سرمایه بزرگ اما سهام شناور اندک، حجم مبنای بالایی داشتند، در حالی که حجم معاملات واقعی آنها بسیار محدود بود. این ناهماهنگی، به‌ویژه در بازار پایه، مانع از ایفای نقش صحیح حجم مبنا در ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا می‌شد.
طراحی مدل پویا؛ پاسخ فرابورس به چالش‌های بازار
این دغدغه‌ها هیات‌مدیره فرابورس را به بازنگری در مدل موجود و طراحی مدلی پویا و متناسب با واقعیت‌های بازار واداشت. طرح جدید که متناسب با میزان شناوری سهم و شرایط معاملاتی آن است، پس از چندین مرحله اصلاح ارائه شد. تیم‌های کارشناسی شبیه‌سازی‌های مختلفی را انجام دادند و تداخل احتمالی آن با دستورالعمل گره معاملاتی را بررسی کردند. در نهایت، مدل حجم مبنای پویا با هدف روان‌تر کردن جریان معاملات و کاهش مداخلات قیمتی به تصویب رسید.
جزئیات سازوکار جدید حجم مبنای پویا
مدل جدید که از 19 مهر در بازار پایه اجرایی می‌شود، بر معیارهای متفاوتی استوار است. میانگین روزانه حجم معاملات یک ماه اخیر و سرانه روزانه تعداد سهام شناور آزاد، 2 معیار اصلی محاسبه هستند. این معیارها با استفاده از ضریب تعدیل معاملات و ضریب تعدیل شناوری بازنگری می‌شوند. اگر میانگین حجم معاملات سهم در یک ماه اخیر بیشتر از سرانه سهام شناور آن باشد، حجم مبنا همواره برابر 1 خواهد بود. همچنین، اگر میانگین معاملات کمتر از سرانه شناوری باشد اما نوسان قیمتی سهم در 4 هفته اخیر قابل توجه نباشد، حجم مبنا مجدداً 1 در نظر گرفته می‌شود.
نقش کلیدی نوسانات اخیر در محاسبه هوشمند حجم مبنا
فرمول جدید تنها زمانی فعال می‌شود که یک سهم به صورت همزمان، معاملاتی کمتر از شناوری خود و نوسانات قیمتی بالا را تجربه کند. این فرمول انعطاف‌پذیر عمل می‌کند؛ اگر حجم معاملات در 3 ماه گذشته روندی افزایشی داشته باشد، ضریب تعدیل کاهش یافته و حجم مبنا کوچک‌تر می‌شود. در مقابل، افزایش نوسانات سهم، ضریب تعدیل و در نتیجه حجم مبنا را بالا می‌برد. این ضریب می‌تواند تا عدد 4 افزایش یابد، یعنی در شرایط معاملات اندک و نوسان شدید، حجم مبنا تا 4 برابر میانگین معاملات یک ماه اخیر خواهد بود. وزن هفته آخر در این محاسبه بیشتر است تا آخرین تحولات قیمتی، بیشترین تاثیر را در تعیین حجم مبنا داشته باشد.
کاهش نیاز به گره معاملاتی با اجرای مدل جدید
یکی از مسائل مرتبط، موضوع گره معاملاتی است که تحت شرایطی خاص، تاثیر حجم مبنا را برای حداکثر 5 جلسه معاملاتی حذف می‌کند. گاهی ناظران معاملات به دلیل نگرانی از نوسانات احتمالی، در اجرای این ضابطه با احتیاط عمل می‌کنند. به عقیده بهرنگ اسدی، عضو هیات‌مدیره فرابورس ایران، مدل حجم مبنای پویا به دلیل انعطاف‌پذیری بالا، نقدشوندگی معاملات را افزایش می‌دهد. این امر تعداد دفعاتی که بازار به استفاده از مکانیزم گره معاملاتی نیاز پیدا می‌کند را کاهش خواهد داد. در نتیجه، ناظر بازار می‌تواند با نگرانی کمتر ضوابط رفع گره معاملاتی را اجرا کند و بازار روان‌تر عمل خواهد کرد.
افزایش نقدشوندگی؛ مزیت اصلی رویکرد هوشمند
مزیت اصلی این رویکرد پویا، عملکرد هدفمند آن است. سهام پرمعامله یا کم‌نوسان عملاً بدون محدودیت حجم مبنا معامله می‌شوند که به تسهیل معاملات و افزایش نقدشوندگی کمک شایانی می‌کند. در مقابل، محدودیت حجم مبنا تنها برای شرکت‌هایی اعمال می‌شود که با حجم معاملات اندک و نوسانات شدید مواجه هستند. این ویژگی از یک سو جلوی نوسان‌های غیرواقعی و دستکاری قیمتی را می‌گیرد. از سوی دیگر، این مدل تضمین می‌کند که روند کشف قیمت در سهام پرمعامله با وقفه و محدودیت مواجه نشود.
چشم‌انداز ارتقای کارایی و شفافیت در بازار سرمایه
اجرای این مدل به باور بهرنگ اسدی، گامی بسیار مهم برای ارتقای شفافیت، جلوگیری از سفته‌بازی و افزایش کارایی بازار سرمایه است. اتکا به معاملات واقعی و انعطاف‌پذیری در محاسبه، این روش را کارآمدتر از شیوه سنتی می‌سازد. این سازوکار حتی می‌تواند برای سهام معامله‌شده در بازارهای شرکت فرابورس ایران یا شرکت بورس اوراق بهادار تهران نیز مورد استفاده قرار گیرد. در این بازارها، برخی سهام با ارزش بازار بالا به دلیل حجم مبنای زیاد، روند قیمتی چابکی ندارند. این اصلاحات به توسعه پایدار بازار سرمایه کمک کرده و روند کشف قیمت را واقعی‌تر و عادلانه‌تر می‌کند.
***
تصویب و اجرای مدل «حجم مبنای پویا» یک اصلاح ساختاری هوشمندانه و مهم در بازار سرمایه ایران به شمار می‌رود. این اقدام نشان‌دهنده حرکت فرابورس از یک رویکرد ایستا و مبتنی بر سرمایه ثبتی به یک مکانیزم پویا و داده‌محور است. با تمرکز بر واقعیت‌های معاملاتی مانند حجم معاملات و شناوری، این مدل به طور مستقیم مشکل نقدشوندگی را هدف قرار می‌دهد. این تغییر، ابزاری کارآمد برای مهار نوسانات غیرواقعی در سهام کم‌معامله فراهم می‌کند، بدون آنکه نقدشوندگی سهام بزرگ و فعال را مختل سازد. در نهایت، انتظار می‌رود این سازوکار با افزایش کارایی و شفافیت، به تقویت اعتماد سرمایه‌گذاران و تعمیق بازار کمک کند.
