*شرایط بی‌سابقه بازار در دوران جنگ و چالش‌های پیش‌بینی
حجت‌اله صیدی، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار، با اشاره به شرایط استثنایی حاکم بر کشور طی هفته‌های گذشته توضیح داد که مواجهه با وضعیت بی‌سابقه و کم‌نظیری در این مقطع زمانی صورت گرفته است. وی تصریح کرد که گرچه در گذشته نیز با بحران‌هایی همچون جنگ یا برخی ناآرامی‌ها مواجهه شده‌ایم، اما هیچ‌گاه شرایط به این شکل نبوده است. به‌ویژه در زمان جنگ عراق، بازار سرمایه چندان فعال نبود و به‌صورت محدود فعالیت می‌کرد.
صیدی افزود که در این دوره، انتظارات عمومی به‌ویژه از سوی نسل جدید تغییر کرده و جنگ 12 روزه اخیر شرایطی خاص و پیش‌بینی‌نشده به‌وجود آورده که عملاً بسیاری از فعالان بازار را غافلگیر کرده است. از همان روز نخست، یعنی جمعه‌ای که اخبار در سطح وسیع منتشر شد، همه اعم از سهامداران، دارندگان دارایی، صاحبان کسب‌وکار و سایر فعالان اقتصادی به موقعیت‌ها و مسئولیت‌های خود فکر می‌کردند.
*روند تصمیم‌گیری مرحله‌ای سازمان بورس در بحران
رئیس سازمان بورس تشریح کرد که در سازمان با همکاران بررسی شده که در این شرایط چه اقداماتی باید صورت گیرد. نکته مهم این بود که در این بحران، بر خلاف موارد پیشین، دامنه رویدادها مشخص نبود و نمی‌شد پیش‌بینی کرد که بحران تا چه زمانی ادامه خواهد داشت یا چه ابعادی پیدا خواهد کرد. صیدی یادآور شد که در بحران‌هایی مانند حمله به پایگاه عین‌الاسد، شرایط به شکلی قابل پیش‌بینی بود و حتی برخی اقدامات با هماهنگی و برنامه‌ریزی قبلی صورت می‌گرفت.
اما در این دوره هیچ‌کس نمی‌دانست که تحولات تا چه حد گسترش خواهد یافت و پایان آن کجاست. بر این اساس، تصمیم گرفته شد اقدامات به‌صورت مرحله‌ای و با توجه به شرایط روز اتخاذ شود. ابتدا گفته شد تا صبح یکشنبه صبر کنیم و ببینیم اوضاع به چه سمتی می‌رود. سپس برای دوشنبه و سه‌شنبه تعطیلی اعلام شد، بعد این روند به چهارشنبه، شنبه، یکشنبه و نهایتاً 3 روز پایانی گسترش یافت.
*استفاده از تجربیات بین‌المللی و مشورت‌های گسترده
به گفته صیدی، طی این مدت جلسات متعددی در داخل و خارج از سازمان بورس برگزار شد و روزی نبود که چند جلسه در خصوص بازار سرمایه برگزار نشود. بسیاری از فعالان بازار دعوت شدند تا در این جلسات حضور یابند. برخی در تهران حضور نداشتند و برخی دیگر نیز به دلایل مختلف امکان دسترسی نداشتند.
در این جلسات، سعی شد تمام ابعاد موضوع شناسایی شود، هم از مشورت افراد استفاده شد و هم بررسی‌های پژوهشی و تحلیلی داخلی انجام گرفت. در نهایت به یک برنامه زمان‌بندی‌شده و مشخص رسیدند. در این مسیر، از تجربیات سایر کشورها در موقعیت‌های مشابه، مانند تجربیات بورس‌های مسکو و اوکراین و همچنین رخداد 11 سپتامبر بهره گرفته شد.
*فلسفه انعطاف‌پذیری در برنامه‌ریزی بحران
صیدی با تأکید بر اینکه تصمیم نهایی پیش از بازگشایی بازار بر اساس تحلیل‌های متعدد و بررسی سناریوهای مختلف اتخاذ شده است، گفت که هر تصمیم اقتصادی، طبیعی است که نقدهایی به همراه داشته باشد و نمی‌توان انتظار داشت که کاملاً بدون اشکال باشد. مهم آن است که مزایای آن بیش از معایبش باشد.
وی تأکید کرد که برنامه‌ریزی صورت‌گرفته باید منعطف باشد و بر اساس شرایط و اقتضائات روز قابل بازنگری و اصلاح باشد. این برنامه‌ها مانند پروژه‌های ساختمانی نیستند که از ابتدا تا انتها بدون تغییر اجرا شوند، بلکه باید متناسب با تغییر شرایط، به‌روزرسانی شوند.
*جمع‌بندی نهایی برای بازگشایی و پیش‌بینی افت بازار
رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار درباره تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات انجام‌شده برای بازگشایی بازار سرمایه پس از وقایع اخیر توضیح داد که روز چهارشنبه‌ای که در حال نهایی‌کردن تصمیم بازگشایی بازار از روز شنبه بودند، جمع‌بندی نهایی انجام شد. این تصمیم مبتنی بر بررسی‌های متعدد و نظرات کارشناسان، فعالان بازار و اعضای شورای‌عالی بورس بود.
تقریباً همه پیش‌بینی‌ها حاکی از آن بود که بازار در چنین شرایطی با افت مواجه می‌شود و باید به تعادل جدیدی برسد. طبیعی است که سهامداران از افت بازار خوش‌شان نمی‌آید، اما یکی از اصول حرفه‌ای‌گری در بازار سرمایه، درک واقعیت‌های بازار و احترام به آن است.
ضرورت همراهی همه بازیگران برای عبور از بحران
صیدی در ادامه گفت که در شرایطی که ابعاد رویدادها هنوز مشخص نیست و آینده به‌صورت دقیق قابل پیش‌بینی نیست، نوسانات در بازار امری طبیعی است. رفتارهای شتاب‌زده و تصمیم‌های احتیاطی برخی سرمایه‌گذاران نیز دور از انتظار نیست. معمولاً هم این واکنش‌ها ابتدا از بازار اوراق بهادار آغاز می‌شود و سپس به بازار دارایی‌های فیزیکی سرایت می‌کند.
وی افزود که همزمان با بررسی‌های داخلی، جلساتی نیز با بخش‌هایی از دولت و بانک مرکزی برگزار شده است. همه باید به میدان می‌آمدند تا بتوان بازار را از این گردنه عبور داد. البته عبور از این بحران آسان نیست و در هیچ کشوری هم چنین نبوده، اما بازار باید از این مرحله بگذرد تا دوباره آرامش و رونق به آن بازگردد.
*آغاز حمایت‌های مالی ترکیبی و ورود نهادها
با اشاره به آغاز حمایت‌های پولی، صیدی گفت که اولین گام، حمایت ترکیبی صندوق‌ها و ناشران و سپس ورود بانک مرکزی و دولت به موضوع بود. پس از آن برخی هلدینگ‌ها و نهادهای مالی نیز وارد عمل شدند. تجربه کلی این دوره، به‌رغم برخی انتقادات، از طرف حرفه‌ای‌ها و اهل فن قابل قبول ارزیابی شد.
البته افت شاخص یا خروج پول حقیقی از دید برخی مطلوب نیست، اما با توجه به ماهیت بحران، چنین رفتاری در بازار قابل پیش‌بینی بود. رئیس سازمان بورس تأکید کرد که در همین چند روز گذشته، صف‌های فروش بارها شکل گرفتند و دوباره جمع شدند. برخی سهم‌ها تا 15، 16 یا 17 درصد کاهش قیمت داشتند، اما هنوز هم فروشنده دارند.
*تشخیص وضعیت پنیک بازار و مداخله هوشمند
صیدی توضیح داد که بازار به حالت پنیک دچار شده بود. البته این وضعیت، برای فعالان باتجربه بازار، چندان غافلگیرکننده نبود. همان‌طور که پزشکان رفتار بیماری را تحلیل می‌کنند و مناسب با احوال او اقدام می‌کنند، فعالان بازار نیز نشانه‌ها را می‌شناسند و می‌دانند چه زمانی و چگونه باید مداخله کرد.
وی تأکید کرد که برخی تصور می‌کردند بحران طی 2 یا 3 روز پایان می‌یابد، اما این‌طور نبود. در این‌گونه مواقع یکی از نکات مهم این است که بازار نباید کاملاً تخلیه شود. حتی اگر فردی تصمیم به خروج دارد، این خروج باید به‌تدریج و با رعایت اصول صورت گیرد تا سازوکار بازار حفظ شود و شرایط کشور نیز به‌درستی ارزیابی شود.
*بحث دامنه نوسان و حجم مبنا بدون تغییر
درباره دامنه نوسان و حجم مبنا نیز صیدی گفت که جلسات متعددی در این‌باره برگزار شد، اما اجماعی برای تغییر حاصل نشد. در نهایت، جمع‌بندی این بود که وضعیت موجود مناسب‌تر است، چون هر گزینه جایگزین نیز چالش‌های خاص خود را دارد.
وی با قدردانی از همکاری نهادهای مالی، کارگزاران و فعالان بازار اعلام کرد که عملکرد داوطلبانه و خودجوش برخی نهادها در این دوره بسیار مؤثر بود. شخصاً با بسیاری از فعالان در تماس بوده و گزارش‌ها را مستقیم پیگیری می‌کرده است.
*مقایسه با تجربه 11 سپتامبر 2001 میلادی
صیدی مشابه چنین رفتاری را پیش‌تر در سال 2001 و پس از حادثه 11 سپتامبر مشاهده کرده بود. در آن زمان، فضای مجازی توسعه نیافته بود، اما واکنش‌ها در بازار سرمایه جهانی و همچنین پورتفوی‌های شخصی بسیار محتاطانه و همراه با اضطراب بود. با این تفاوت که اکنون تجربه بیشتری وجود دارد و بازیگران بازار نیز مسئولانه‌تر عمل می‌کنند.
*بسته حمایتی 60 هزار میلیارد تومانی نظام بانکی
صیدی به بسته حمایتی 60 هزار میلیارد تومانی نظام بانکی از بازار اشاره کرد و گفت که با همکاری ناشران، هلدینگ‌های بزرگ و نهادهای مالی نیز طراحی‌ای انجام داده‌اند تا بازار را در شرایط بحرانی تا حدی پیش ببرند. از هفته آینده، صندوق تثبیت بازار شروع به انتشار اوراق تبعی از نوع بیمه سهام می‌کند.
این اوراق یک‌ساله با نرخ 20 درصد برای پرتفوی‌های زیر 500 میلیون تومان عرضه می‌شود و مبنای انتشار آن سبد سهام اشخاص در 17 تیرماه است. بر اساس برآوردها، احتمالاً بخش مهمی از سهامداران از این اوراق استقبال خواهند کرد.
*طبقه‌بندی سهامداران و انتظارات متفاوت
رئیس سازمان بورس توضیح داد که تعداد کمی از سهامداران اصلاً نسبت به وضعیت پرتفوی خود حساسیت ندارند، برخی دیگر هم می‌خواهند ببینند شرایط چطور پیش می‌رود و بر اساس آن تصمیم‌گیری و اقدام می‌کنند، ولی گروهی که تصمیم دارند سرمایه‌شان را حفظ کنند، با خرید این اوراق حداقل 20 درصد سود تضمینی خواهند گرفت.
همچنین صندوق تثبیت بازار به انتشار 20 هزار میلیارد تومان اوراق تبعی از نوع تأمین مالی به طرفیت بانک‌ها اقدام می‌کند که موجب می‌شود نقدینگی جدیدی برای حمایت از بازار به این صندوق تزریق شود.
*نقش صندوق توسعه بازار سرمایه در تزریق نقدینگی
صیدی اضافه کرد که صندوق توسعه بازار سرمایه نیز همین اقدام را انجام خواهد داد و اقدام به انتشار اوراق تبعی از نوع تأمین مالی به طرفیت نهادهای مالی خواهد کرد که موجب تزریق نقدینگی به این صندوق جهت حمایت از بازار در روزهای آینده می‌شود.
در مطالعاتی که این هفته روی نهادهای مالی انجام شد، این‌گونه جمع‌بندی شد که نهادها بر اساس مجموع دارایی تحت مدیریت (AUM) خود و نقدینگی، می‌توانند نقش متفاوتی را در خرید اوراق تبعی از صندوق توسعه ایفا کنند، لذا این گروه هم از شنبه پای کار می‌آیند.
*هدف بازگشت نقدینگی و حرکت به سمت رونق
صیدی تأکید کرد که ورود نهادها به این برنامه‌ها باعث می‌شود بخشی از پول‌ها مجدداً به بازار بازگردد و در نهایت بازار به تعادل لازم برسد. هدف این است که بازار را از این پیچ تعیین‌کننده عبور داده و مجدداً به سمت دوران رونق حرکت کند.
*اهمیت حیاتی سهامداران فعال و حمایت از آن‌ها
حجت‌اله صیدی با اشاره به لزوم حمایت از سهامداران فعال در شرایط کنونی، گفت که در شرایط بحرانی، مثل وقتی که باران می‌بارد، چتر بالای سر مردم گرفتن ارزش دارد، نه در روزهای آفتابی. وظیفه ماست که از 2 تا 3 میلیون سهامدار فعالی که امروز در بازار حضور دارند، حمایت کنیم و اجازه ندهیم از بازار خارج شوند.
چون بازار ما با حضور آن‌ها زنده است. امروز بیش از 700 شرکت پذیرفته‌شده داریم که سهام‌شان بین 10 تا 40 درصد شناور است و این شناوری را مردم رقم می‌زنند.
*رد نظریه کم‌اهمیت بودن سهامدار حقیقی
رئیس سازمان بورس و اوراق با اشاره به زمزمه‌های اشتباهی که گاهی در فضای کارشناسی شنیده می‌شود، گفت که برخی از دوستان جوان‌تر می‌گویند که دیگر سهامدار حقیقی مهم نیست چون صندوق‌ها بازار را گرفته‌اند. این نگاه اشتباه است. نباید فراموش کنیم که همین مردم مالک واحدهای صندوق‌ها هستند و جریان نقدینگی را در بازار ایجاد می‌کنند.
اگر حمایت نشوند، بازار با چالش‌های بزرگ‌تری مواجه خواهد شد. این موضع‌گیری نشان‌دهنده رویکرد حمایتی سازمان بورس از سرمایه‌گذاران خرد و ضرورت حفظ حضور آن‌ها در بازار است.
*دفاع از تصمیم تعطیلی بازار و کاهش فشار روانی
رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار گفت که در پی وقوع جنگ و پس از تعطیلی بازار، اگرچه اکثریت فعالان و کارشناسان از تعطیلی بازار حمایت می‌کردند، اما اقلیتی به شدت انتقاد داشتند. آن‌ها معتقد بودند بازار نباید بسته می‌شد. در حالی که در آن مقطع حساس، مشاهده کردیم بسته‌شدن بازار به کاهش نگرانی‌های مردم کمک کرد.
در آن روزها بسیاری از مردم همزمان دغدغه‌های مختلفی داشتند؛ از سفر رفتن و تأمین معاش گرفته تا نگرانی‌های تحصیلی فرزندان. در چنین شرایطی منطقی بود که فشار روانی بازار سرمایه از دوش مردم برداشته شود.
*مراحل نقدشوندگی و تثبیت بازار
صیدی افزود که با این حال، یکی از نگرانی‌های اصلی در آن زمان، موضوع نقدشوندگی بازار بود. برنامه این بود که ابتدا بازار را به وضعیت نقدشوندگی برسانیم، سپس فاز تثبیت آغاز شود. اکنون پس از عبور از مرحله نقدشوندگی، وارد فاز تثبیت شده‌ایم و تلاش داریم بازار را به تعادل برسانیم.
البته تا زمانی که سایه ناآرامی و جنگ وجود دارد، نمی‌توان از بازار انتظار ثبات کامل داشت، اما در بلندمدت با رفع تنش‌ها، مسیر رونق مجدد آغاز خواهد شد.
*تعهد به همراهی فعالان و رسیدگی به پیشنهادات
وی تأکید کرد که آمادگی داریم با همراهی فعالان بازار و نهادهای مالی، مسیر تثبیت و بازگشت آرامش به بازار را ادامه دهیم و در این مسیر، انتظارات و پیشنهادهای فعالان را نیز مورد توجه قرار خواهیم داد. این رویکرد مشارکتی نشان‌دهنده تمایل سازمان بورس برای همکاری با بازیگران مختلف بازار و استفاده از نظرات آن‌ها در فرآیند تصمیم‌گیری است.
***
این گزارش جامع نشان‌دهنده بزرگ‌ترین چالش بازار سرمایه ایران در سال‌های اخیر است که مدیریت آن نیازمند ترکیب حمایت‌های مالی گسترده، همراهی نهادی و مدیریت روانشناختی بازار بوده است. بسته 60 هزار میلیارد تومانی نظام بانکی، انتشار اوراق تبعی با نرخ 20 درصد و تزریق نقدینگی از طریق صندوق‌های توسعه و تثبیت، نشان‌دهنده عمق بحران و وسعت ابزارهای به‌کار گرفته‌شده است.
اهمیت استراتژیک این اقدامات در حفظ 2 تا 3 میلیون سهامدار فعال و جلوگیری از فروپاشی کامل اعتماد نهفته است. تجربه مدیریت این بحران، الگویی برای مواجهه با بحران‌های آتی فراهم آورده و نشان داده که ترکیب مدیریت زمان‌بندی‌شده، مشورت گسترده، استفاده از تجربیات بین‌المللی و انعطاف‌پذیری در تصمیم‌گیری، می‌تواند اثربخشی مداخلات را افزایش دهد. دورنمای بازار به میزان زیادی وابسته به تداوم حمایت‌های نهادی و بازگشت تدریجی اعتماد سرمایه‌گذاران خواهد بود.
