صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات ایران، به‌ویژه در بخش معدن، با ثبت رشد تولید بیش از 100 درصدی در سال جاری، محدودیت‌های ناشی از تحریم را به یک فرصت راهبردی تبدیل کرده است. سید حامد عاملی، معاون صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات وزارت صنعت، معدن و تجارت، این صنعت را ستون فقرات تولید ملی و عاملی کلیدی برای کاهش وابستگی، ارتقای بهره‌وری و تحقق استقلال صنعتی می‌داند. این جهش که با تکیه بر توان داخلی و مشارکت فعال بخش خصوصی محقق شده، جایگاه این صنعت را به عنوان پیشران اصلی توسعه صنعتی و تضمین‌کننده تاب‌آوری اقتصادی کشور تثبیت می‌کند.
صنعت ماشین‌آلات ایران: فرصتی طلایی در شرایط تحریم
در چشم‌انداز کنونی اقتصاد ایران که با چالش‌های متعدد بین‌المللی مواجه است، توجه به توسعه صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات اهمیتی کاملاً راهبردی یافته است. سید حامد عاملی، معاون صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات وزارت صنعت، معدن و تجارت، در یادداشتی تحلیلی عنوان کرد که این صنایع به‌عنوان ستون فقرات بخش تولید کشور، نقشی اساسی و غیرقابل‌انکار در ارتقای بهره‌وری، کاهش وابستگی به واردات و تقویت توان رقابتی ایران در بازارهای داخلی و خارجی دارند. توسعه هدفمند این بخش نه‌تنها موجب پشتیبانی مستقیم از صنایع زیربنایی همچون کشاورزی، معدن، انرژی و ساختمان می‌شود، بلکه با ترویج انتقال فناوری، ارتقای سطح مهارت نیروی انسانی و بومی‌سازی دانش فنی، زمینه‌ساز شکل‌گیری یک اکوسیستم رشد پایدار اقتصادی خواهد بود. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری متمرکز و هوشمند در این حوزه می‌تواند یکی از مؤثرترین مسیرها برای افزایش تاب‌آوری تولید ملی و دستیابی به استقلال صنعتی کامل به شمار آید.
جایگاه محوری ماشین‌آلات و تجهیزات در اقتصاد ایران
صنایع ماشین‌آلات و تجهیزات یکی از ارکان کلیدی و حیاتی بخش تولید در ایران محسوب می‌شوند که نقشی محوری در ایجاد ارزش افزوده، اشتغال‌زایی تخصصی و تقویت صادرات غیرنفتی ایفا می‌کنند. این بخش استراتژیک به عنوان پشتیبان اصلی صنایع مادر مانند نفت، گاز، پتروشیمی، خودروسازی، کشاورزی، معدن و ساخت‌وساز عمل می‌کند و با تأمین ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، بهره‌وری کلی اقتصاد ملی را به شکل معناداری افزایش می‌دهد.
از منظر آمار ارزش افزوده، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل در سال 1401 به تنهایی حدود 8 درصد از کل ارزش افزوده بخش تولید کشور را به خود اختصاص دادند که این سهم قابل‌توجه، بیانگر اهمیت راهبردی آن در زنجیره ارزش صنعتی است. در حوزه کشاورزی، تولید تراکتور در سال‌های اخیر به رکورد 40 هزار واحد در سال رسیده و صادرات آن درآمدی بالغ بر 61 میلیون دلار ایجاد کرده است. این موفقیت به گسترش بازارهای صادراتی به بیش از 25 کشور منجر شده است. در بخش معدن و راه‌سازی، تولید تجهیزات سنگین معدنی و جاده‌سازی در سال جاری بیش از 100 درصد افزایش یافته که این رشد خیره‌کننده عمدتاً به همت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تمرکز بر توانمندی‌های تولید داخلی نسبت داده می‌شود. از نظر اشتغال، بخش صنعت در سال 1402 حدود 35 درصد از کل اشتغال کشور را پوشش داد و صنایع ماشین‌آلات با ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و تخصصی، نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند.
تأثیر دوگانه تحریم‌ها: چالش محدودیت و انگیزه نوآوری
تحریم‌های اقتصادی، هرچند چالش‌هایی جدی مانند محدودیت دسترسی به برخی فناوری‌های نوین و قطعات حساس خارجی را ایجاد کرده‌اند، اما به طور همزمان به یک انگیزه قدرتمند برای تسریع در بومی‌سازی و شکوفایی نوآوری داخلی تبدیل شده‌اند. اقتصاد ایران در سال‌های اخیر وارد مرحله جدیدی از تاب‌آوری در برابر فشارهای خارجی شده است. در بخش ماشین‌آلات، این شرایط منجر به تمرکز بیشتر بر تولید داخلی و جایگزینی واردات شده است. برای نمونه، در صنعت لوازم خانگی، تولید یخچال از 1.35 میلیون دستگاه در سال 1396 به 2.7 میلیون دستگاه در سال 1401 افزایش یافته و ظرفیت اسمی تولید به 10.5 میلیون دستگاه رسیده که بسیار فراتر از تقاضای داخلی است. این بخش اکنون دومین سهم بزرگ در ارزش افزوده تولیدی را پس از صنعت خودرو دارد.
در حوزه خودروسازی، که شدیداً به تجهیزات و ماشین‌آلات تولیدی وابسته است، تحریم‌ها شرکت‌ها را به سمت تعمیق همکاری‌های داخلی و محلی‌سازی قطعات با فناوری بالا سوق داده‌اند. با این حال، فرسودگی بخشی از ماشین‌آلات صنعتی چالش‌هایی مانند افزایش مصرف انرژی (تا 2.5 برابر میانگین جهانی) را به وجود آورده است. اما همین مسئله، یک فرصت بزرگ برای سرمایه‌گذاری در نوسازی خطوط تولید و به‌کارگیری فناوری‌های سبز فراهم آورده است که می‌تواند بهره‌وری را به شدت افزایش دهد.
ضرورت‌های راهبردی برای تداوم رشد صنعت ماشین‌آلات
در شرایط فعلی، صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات بیش از هر زمان دیگری به عنوان موتور محرک تولید و خودکفایی اقتصادی برجسته می‌شوند. برای تضمین تداوم این مسیر رشد، توجه به چند ضرورت راهبردی حیاتی است:
- تقویت بومی‌سازی فناوری: سرمایه‌گذاری متمرکز در تحقیق و توسعه (R&D) می‌تواند وابستگی به واردات تجهیزات پیشرفته مانند ماشین‌های کنترل عددی (CNC) را کاهش داده و بهره‌وری انرژی را بین 20 تا 30 درصد افزایش دهد.
- گسترش همکاری‌های استراتژیک: توسعه روابط با کشورهایی مانند چین و اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، فرصت‌های بی‌نظیری برای انتقال دانش فنی و ایجاد سرمایه‌گذاری مشترک فراهم کرده است. این همکاری‌ها می‌توانند تحریم‌ها را با گشایش بازارهای جدید خنثی سازند.
- حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs): بیش از 80 درصد واحدهای تولیدی در این بخش، بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند. ارائه تسهیلات مالی کم‌بهره، معافیت‌های مالیاتی هدفمند و حمایت از نوسازی ماشین‌آلات می‌تواند اشتغال غیررسمی را کاهش داده و بهره‌وری را به شکل چشمگیری افزایش دهد.
- تمرکز بر پایداری و نوآوری سبز: سرمایه‌گذاری در طراحی و تولید ماشین‌آلات کم‌مصرف می‌تواند مصرف انرژی صنایع کشور را تا 25 درصد کاهش دهد. این امر ضمن کاهش هزینه‌ها، انطباق با استانداردهای جهانی را تسهیل کرده و مزیت رقابتی برای صادرات ایجاد می‌کند.
- سیاست‌گذاری‌های حمایتی هوشمند: دولت می‌تواند با تنظیم دقیق مقررات واردات و صادرات، و ایجاد تعرفه‌های هوشمند، بازارسازی بین‌المللی را برای تولیدکنندگان داخلی تقویت کند. صنعت ماشین‌آلات با داشتن پتانسیل ایجاد ارزش صادراتی 10 برابری نسبت به بسیاری از محصولات دیگر، ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای ارزآوری دارد.
***
رشد چشمگیر و بیش از 100 درصدی تولید تجهیزات معدنی در شرایط تحریم، نمونه‌ای موفق و قابل مطالعه از استراتژی «جایگزینی واردات» و نمایش قدرت تاب‌آوری اقتصاد ایران است. این موفقیت که با محوریت بخش خصوصی و تمرکز بر توانمندی‌های داخلی به دست آمده، نشان می‌دهد که فشارهای خارجی می‌تواند به موتور محرک تولید و نوآوری تبدیل شود. این صنعت با ایجاد ارزش افزوده بالا و تقویت زنجیره تأمین سایر بخش‌های اقتصادی، نقشی کلیدی در کاهش وابستگی ارزی، ایجاد اشتغال پایدار و حرکت به سوی توسعه صنعتی متوازن ایفا می‌کند. تداوم این مسیر مثبت، نیازمند سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه برای نوسازی فناوری، حمایت عملی از بنگاه‌های کوچک و متوسط، و تسهیل فرآیندهای صادراتی به بازارهای منطقه‌ای و جهانی است.
